Αμφιάρειο. Το ονειρομαντείο της αρχαιότητας
Κωνσταντίνος Νέζης
29/07/2022
Δελφοί. Ο ομφαλός της γης
-
Κωνσταντίνος Νέζης
Κωνσταντίνος Νέζης
Οι Δελφοί με το ιερό του Απόλλωνα ήταν το μεγαλύτερο θρησκευτικό κέντρο του αρχαίου κόσμου. Εκεί βρίσκονταν το μαντείο, όπου μέσω της Πυθίας, φανερώνονταν στους θνητούς οι επιθυμίες του θεού. Οι Δελφοί ήταν ο «ομφαλός της γης» και έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στην πολιτική και θρησκευτική ιστορία της αρχαίας Ελλάδας. Σήμερα αποτελούν Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO.
Η ιστορία των Δελφών χάνεται στα βάθη των αιώνων. Η περιοχή κατοικείται από τη νεολιθική εποχή. Οι Φαιδριάδες πέτρες με την Κασταλία πηγή, στη νοτιοδυτική πλευρά του Παρνασσού, ήταν το κατάλληλο μέρος για την ίδρυση ενός μαντείου για τη λατρεία της θεάς Γης. Στα μυκηναϊκά χρόνια χτίστηκε εκεί ένας μικρός οικισμός με το όνομα Πυθώ. Ο Όμηρος αναφέρει στην Ιλιάδα (Β, 520), ότι η Πυθώ συμμετείχε στον Τρωικό Πόλεμο στο πλευρό των Αχαιών. Στον ομηρικό ύμνο για τον Απόλλωνα, η Πυθώ ήταν το μέρος, που σκότωσε ο Απόλλωνας τον Πύθωνα, το φύλακα του παλιού μαντείου και ίδρυσε το δικό του. Η καθιέρωση της λατρείας του Δωδεκάθεου και οι κοινωνικές αλλαγές στον ελλαδικό χώρο από τον 11ο αιώνα π.Χ. έφεραν την ονομασία Δελφοί για την περιοχή αυτή.
Για την προέλευση της λέξης «Δελφοί» υπάρχουν πολλές εκδοχές. Σύμφωνα με τον Παυσανία στο έργο του Ελλάδος περιήγησις (Φωκικά, 6.3), ο Δελφός ήταν γιος του Απόλλωνα και της Κελαινώς. Ο Αισχύλος στην εισαγωγή του έργου του Ευμενίδες (στ. 16) γράφει, ότι ο Δελφός ήταν βασιλιάς της περιοχής αυτής του Παρνασσού (Δελφός τε χώρας τῆσδε πρυμνήτης ἄναξ). Τέλος, πολλοί στην αρχαία Έλλαδα πίστευαν, ότι η λέξη Δελφοί προέρχονταν από τη λέξη «δελφύς» που σήμαινε τη μήτρα.
"λέγεται δὲ καὶ ἄλλος διάφορος λόγος τῷ προτέρῳ, Ἀπόλλωνι ἐκ νύμφης Κωρυκίας γενέσθαι Λύκωρον, καὶ ἀπὸ μὲν Λυκώρου πόλιν Λυκώρειαν, τὸ ἄντρον δὲ ὀνομασθῆναι τὸ Κωρύκιον ἀπὸ τῆς νύμφης. λέγεται δὲ καὶ τάδε, Κελαινὼ θυγατέρα Ὑάμῳ τῷ Λυκώρου γενέσθαι, Δελφὸν δέ, ἀφ' οὗ τῇ πόλει τὸ ὄνομα τὸ ἐφ' ἡμῶν ἐστι, Κελαινοῦς τε αὐτὸν τῆς Ὑάμου καὶ Ἀπόλλωνος εἶναι.”
Οι Δελφοί άκμασαν για 400 χρόνια περίπου έως τον 4ο αιώνα π.Χ. Την περίοδο αυτή το ιερό αναπτύχθηκε σημαντικά με την κατασκευή λαμπρών οικοδομημάτων, όπως ο ναός του Απόλλωνα, το Στάδιο, το κυκλικό κτίριο της Θόλου στο ιερό της Αθηνάς Προναίας, το Γυμνάσιο κ.α. Οι Δελφοί συνδέθηκαν με το θεσμό των αμφικτιονιών στην αρχαία Ελλάδα. Η Δελφική αμφικτυονία ήταν η ισχυρότερη. Το μεγαλείο όμως και ο συσσωρευμένος πλούτος των Δελφών προκάλεσε έντονες πολιτικές αντιπαραθέσεις ανάμεσα στις πόλεις-κράτη της αρχαίας Ελλάδας με συνέπεια το ξέσπασμα των Ιερών Πολέμων για τον έλεγχο τους.
Η σταδιακή παρακμή του ιερού των Δελφών ξεκινά από την ελληνιστική εποχή. Οι ηγεμόνες της εποχής χρησιμοποιούσαν το χώρο για την προβολή τους, με την κατασκευή εντυπωσιακών ανδριάντων, όπως του βασιλιά της Περγάμου Άτταλου Α΄. Τον 1ο αιώνα π.Χ., ο Ρωμαίος στρατηγός Σύλλας λεηλάτησε τους Δελφούς και πολύ αργότερα ο αυτοκράτορας Νέρωνας αφαίρεσε 500 χρυσά αγάλματα για να στολίσει τη Ρώμη, όπως αναφέρει και ο Παυσανίας (Φωκικά X 7.1). Ο φιλέλληνας αυτοκράτορας Ανδριανός προσπάθησε μάταια να επαναφέρει την παλιά αίγλη στο ιερό. Η νέα θρησκεία του χριστιανισμού κυριαρχούσε σιγά σιγά στον αρχαίο κόσμο.
[7.1] ἔοικε δὲ ἐξ ἀρχῆς τὸ ἱερὸν τὸ ἐν Δελφοῖς ὑπὸ ἀνθρώπων ἐπιβεβουλεῦσθαι πλείστων ἤδη. οὗτός τε ὁ Εὐβοεὺς λῃστὴς καὶ ἔτεσιν ὕστερον τὸ ἔθνος τὸ Φλεγυῶν, ἔτι δὲ Πύῤῥος ὁ Ἀχιλλέως ἐπεχείρησεν αὐτῷ, καὶ δυνάμεως μοῖρα τῆς Ξέρξου, καὶ οἱ χρόνον τε ἐπὶ πλεῖστον καὶ μάλιστα τοῦ θεοῦ τοῖς χρήμασιν ἐπελθόντες οἱ ἐν Φωκεῦσι δυνάσται, καὶ ἡ Γαλατῶν στρατιά. ἔμελλε δὲ ἄρα οὐδὲ τῆς Νέρωνος ἐς πάντα ὀλιγωρίας ἀπειράτως ἕξειν, ὃς τὸν Ἀπόλλωνα πεντακοσίας θεῶν τε ἀναμὶξ ἀφείλετο καὶ ἀνθρώπων εἰκόνας χαλκᾶς.
Το ιερό των Δελφών λειτουργούσε ακόμα στις αρχές του 4ου αιώνα μ.Χ. Ο Μ. Κωνσταντίνος αφαίρεσε από αυτό τα έργα τέχνης για να διακοσμήσει την Κωνσταντινούπολη και το 392 έκλεισε με διάταγμα του αυτοκράτορα Θεοδόσιου Α΄. Πάνω στα ερείπια του ιερού των Δελφών χτίστηκε κατά τον 11ο αιώνα ένας οικισμός με το όνομα Καστρί.
Από την Αναγέννηση και μετά άρχισαν να επισκέπτονται την περιοχή διάφοροι περιηγητές αναζητώντας ίχνη του αρχαίου μαντείου. Οι πρώτες ανασκαφές στο χώρο ξεκίνησαν το 1892 από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή και μαζί με την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία γίνονται μέχρι σήμερα διάφορες εργασίες συντήρησης και αναστήλωσης των μνημείων.
Ο αρχαιολογικός χώρος των Δελφών περιλαμβάνει το Τέμενος του Απόλλωνα με το ναό του θεού, το Θησαυρό των Αθηναίων, το Θέατρο και το Στάδιο. Λίγα μέτρα νοτιότερα δίπλα στο σημερινό δρόμο Δελφών-Αράχοβας βρίσκεται το Τέμενος της Αθηνάς Προναίας με τη Θόλο και το συγκρότημα του Γυμνασίου. Η εμπειρία της επίσκεψης στους Δελφούς είναι μοναδική και μαγευτική. Το ιερό ήταν κτισμένο σε μια θεϊκή τοποθεσία και δίκαια χαρακτηρίστηκε ως το κέντρο του αρχαίου κόσμου.
Ο ναός του Απόλλωνα είναι το σημείο αναφοράς των Δελφών. Ο τέταρτος στη σειρά ναός, σύμφωνα με τις δελφικές παραδόσεις, που τις αναφέρει ο Παυσανίας (Φωκικά Χ 5.9-5.12), ήταν δωρικού ρυθμού από πωρόλιθο και χτίστηκε το 650 π.Χ. περίπου από τους τεχνίτες Τροφώνιο και Αγαμήδη. Καταστράφηκε ολοσχερώς από πυρκαγιά μετά από έναν αιώνα και οι Αθηναίοι Αλκμεωνίδες ανέλαβαν την κατασκευή ενός νέου ναού. Ο ναός αυτός καταστράφηκε από σεισμό το 373 π.Χ. Ο έκτος και τελευταίος ναός άρχισε να χτίζεται ύστερα από τέσσερα χρόνια από τον Κορίνθιο αρχιτέκτονα Σπίνθαρο (Φωκικά Χ 5.13) και ήταν έτοιμος το 329 π.Χ. (τὸν δ’ ἐφ’ ἡμῶν τῷ θεῷ ναὸν ᾠκοδόμησαν μὲν ἀπὸ τῶν ἱερῶν οἱ Ἀμφικτύονες χρημάτων, ἀρχιτέκτων δέ τις Σπίνθαρος ἐγένετο αὐτοῦ Κορίνθιος.)
Ο ναός του Απόλλωνα ήταν δωρικός περίπτερος με περιμετρική κιονοστοιχία 6×15 κιόνων και κατασκευασμένος από πωρόλιθο. Διέθετε πρόναο με δυο κίονες ανάμεσα σε παραστάδες, σηκό και οπισθόδομο. Ο σηκός είχε δυο εσωτερικές κιονοστοιχίες από 8 κίονες. Μέσα στο ναό βρίσκονταν το άδυτο, όπου δίνονταν οι χρησμοί της Πυθίας, καθώς και βωμός προς τιμή του Ποσειδώνα. Στα αετώματα του ναού υπήρχαν παραστάσεις με θέμα την «επιφάνεια» του θεού στους Δελφούς και τη Γιγαντομαχία.
Σύμφωνα με τον Παυσανία (Φωκικά X 11.5), ο Θησαυρός χτίστηκε από τους Αθηναίους προς ανάμνηση της νίκης τους κατά των Περσών στη μάχη του Μαραθώνα το 490 π.Χ. Αλλά φάνηκε από τις ανασκαφές ότι στη θέση του υπήρχε παλιότερο οικοδόμημα του 6ου π.Χ. αιώνα, το οποίο χρησιμοποίησαν οι Αθηναίοι για να εκθέσουν τα λάφυρα από τη νίκη τους.
Ο Θησαυρός ήταν δωρικού ρυθμού και διαστάσεων 9,7μ. x 6,6μ. Στις μετώπες του υπήρχαν παραστάσεις από την Αμαζονομαχία (ο Θησέας εναντίον της βασίλισσας των Αμαζόνων Αντιόπης) και τους άθλους του Θησέα και του Ηρακλή (ο Ηρακλής μονομαχεί με το γιο του Άρη Κύκνο). Στους εξωτερικούς τοίχους ήταν γραμμένοι ύμνοι προς τον θεό Απόλλωνα. Το κτίριο του Θησαυρού των Αθηναίων αναστηλώθηκε πλήρως το 1906 από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή.
Κάτω από το ναό του Απόλλωνα και κολλημένη στον πολυγωνικό αναλημματικό τοίχο ήταν χτισμένη η Στοά των Αθηναίων. Είχε μήκος 30 μ. και πλάτος 4 μ. Μέσα στη στοά, όπως γράφει ο Παυσανίας (Φωκικά Χ 11.6), βρίσκονταν τα λάφυρα των Αθηναίων (ακρόπρωρα πλοίων και χάλκινες ασπίδες) από τις συγκρούσεις τους με τους Πελοποννησίους και τους συμμάχους τους (ᾠκοδόμησαν δὲ καὶ Ἀθηναῖοι στοὰν ἀπὸ χρημάτων ἃ ἐν τῷ πολέμῳ σφίσιν ἐγένετο ἀπό τε Πελοποννησίων καὶ ὅσαι Πελοποννησίοις ἦσαν τοῦ Ἑλληνικοῦ σύμμαχοι. ἀνάκειται δὲ καὶ πλοίων τὰ ἄκρα κοσμήματα καὶ ἀσπίδες χαλκαῖ:). Η Στοά είχε ξύλινη στέγη και οκτώ ιωνικούς κίονες στην πρόσοψη της.
Το Θέατρο των Δελφών βρίσκεται ψηλότερα από το ναό του Απόλλωνα. Είχε δεκατρείς κερκίδες και συνολική χωρητικότητα 5.000 θεατών. Κατασκευάστηκε στις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ. και κατά τη ρωμαϊκή εποχή πήρε τη τελική μορφή του. Η σκηνή του θεάτρου είχε μήκος 9 μέτρα και ήταν πλακόστρωτη. Η ορχήστρα του είχε σχήμα πετάλου και διάμετρο 18,50 μέτρα. Στο θέατρο γίνονταν δραματικοί και λυρικοί μουσικοί αγώνες.
Το Στάδιο των Δελφών βρίσκεται έξω από τον κύριο χώρο του τεμένους του Απόλλωνα. Κτίστηκε τον 5ο αιώνα π.Χ. και εκεί λάμβαναν χώρα οι γυμνικοί αγώνες των Πυθίων. Η είσοδος σε αυτό γινόταν από την ανατολική πλευρά κάτω από τρία επιβλητικά τόξα που στηρίζονταν σε τέσσερις πεσσούς. Το στάδιο είχε μήκος 178,35 μέτρων και πλάτος 25 μ. Υπήρχαν 12 κερκίδες στη βόρεια πλευρά του σταδίου, ενώ το πέταλο είχε τέσσερις. Η νότια πλευρά στηρίζονταν σε αναλημματικό τοίχο, λόγω της κλίσης του εδάφους. Το Στάδιο είχε χωρητικότητα 7.000 θεατών.
Η είσοδος στους Δελφούς γινόταν κατά την αρχαία εποχή από το ιερό της Αθηνάς Προναίας. Στο ιερό βλέπουμε σήμερα τα κατάλοιπα των δυο ναών της θεάς Αθηνάς, του θησαυρού των Μασσαλιωτών και τη μερικώς αναστηλωμένη Θόλο. Ο πρώτος ναός της Αθηνάς χτίστηκε τον 6ο αιώνα π.Χ. Ήταν δωρικός περίπτερος ναός με περιμετρική κιονοστοιχία 6×12 κιόνων και πρόναο με δυο κίονες ανάμεσα σε παραστάδες. Ο δεύτερος ναός χτίστηκε τον 4ο αιώνα π.Χ. και ήταν μικρότερος σε διαστάσεις από τον πρώτο. Διέθετε μόνο έξι κίονες στην πρόσοψη και πρόναο με δυο ιωνικούς ημικίονες ανάμεσα σε παραστάδες.
Το κτίριο της Θόλου είναι ένα από τα πιο εντυπωσιακά κτίρια του τεμένους της Αθηνάς Προναίας. Ο επισκέπτης βλέπει αναστηλωμένους τρεις κίονες, οι οποίοι δίνουν μια εικόνα της μεγαλειώδους κατασκευής των αρχαίων χρόνων. Η Θόλος ήταν δωρικού ρυθμού και αποτελούνταν από κυκλικό σηκό και εξωτερική κυκλική κιονοστοιχία 20 κιόνων. Χτίστηκε το 380 π.Χ. και η διάμετρος της ήταν 14,75 μέτρα. Η ζωφόρος ήταν διακοσμημένη με ανάγλυφες παραστάσεις από την Αμαζονομαχία και την Κενταυρομαχία. Ήταν κατασκευασμένη από παριανό και πεντελικό μάρμαρο, καθώς και ασβεστόλιθο από την Ελευσίνα.
Το Γυμνάσιο των Δελφών βρισκόταν δυτικά του ιερού της Αθηνάς Προναίας και χτίστηκε τον 4ο αιώνα π.Χ. Εκεί γίνονταν η προετοιμασία των αθλητών πριν τη συμμετοχή τους στους αγώνες των Πυθίων. Ο χώρος του γυμνασίου περιλάμβανε πολλές αίθουσες, όπως την παλαίστρα, τα λουτρά, τα αποδυτήρια των αθλητών και τη Στοά. Η παλαίστρα ήταν τετράγωνη με μια αυλή στη μέση και στοές περιμετρικά. Στην αίθουσα των λουτρών υπήρχε μια στρογγυλή δεξαμενή διαμέτρου δέκα μέτρων και βάθους 1,80 μ. Κατά τη ρωμαϊκή εποχή προστέθηκαν στο χώρο του Γυμνασίου θερμά λουτρά. Στη Στοά γίνονταν οι προπονήσεις των αθλητών για το αγώνισμα του δρόμου.
Το αρχαιολογικό μουσείο των Δελφών είναι καταπληκτικό. Στεγάζει όλα τα ευρήματα από τις ανασκαφές σε 14 αίθουσες. Η συλλογή του περιλαμβάνει αγάλματα, έργα μικροτεχνίας και αρχιτεκτονικά γλυπτά. Μερικά από τα πιο σημαντικά εκθέματα του είναι ο Ηνίοχος, η Σφίγγα των Ναξίων, ο κίονας με τις τρεις χορεύτριες και ο Ομφαλός.
Η Σφίγγα των Ναξίων ήταν ανάθημα των κατοίκων της Νάξου και αντικατόπτριζε την οικονομική και πολιτική δύναμη του νησιού κατά τον 6ο αιώνα π.Χ. Ήταν ένα τεράστιο άγαλμα τοποθετημένο πάνω σε ιωνικό κίονα ύψους 10 μέτρων και κατασκευασμένο από ναξιώτικο μάρμαρο. Η Σφίγγα έφερε ζωηρά χρώματα και είχε πρόσωπο αρχαϊκής κόρης, στήθος πουλιού και πόδια λιονταριού.
Ο μαρμάρινος ομφαλός που υπάρχει στο μουσείο είναι σκεπασμένος από ένα δικτυωτό πλέγμα από τούφες μαλλιών και είναι ομοίωμα του αληθινού ομφαλού, που βρισκόταν στο άδυτο του ναού του Απόλλωνα. Ο κίονας με τις τρεις χορεύτριες βρίσκεται στην ίδια αίθουσα με τον Ομφαλό. Είναι μοναδικής ομορφιάς και αρχιτεκτονικής. Είχε ύψος 11 μέτρων και ήταν διακοσμημένος με φύλλα ακάνθου. Οι χορεύτριες είχαν ύψος δύο μέτρα και πάνω τους υψώνονταν ένας τρίποδας που στήριζε ένα χάλκινο λέβητα. Αυτό το ανάθημα από πεντελικό μάρμαρο ήταν έργο του 4ου αιώνα π.Χ.
Το πιο φημισμένο έκθεμα του μουσείου είναι ο Ηνίοχος, έργο του 5ου αιώνα π.Χ. Στην πλήρη σύνθεση του, το χάλκινο άγαλμα του Ηνιόχου βρισκόταν πάνω σε τέθριππο άρμα. Ήταν προσφορά του τύραννου της Γέλας Πολύζαλου για να τιμήσει τη νίκη του στους αγώνες των Πυθίων στο άθλημα της αρματοδρομίας. Ο Ηνίοχος είχε ύψος 1,80 μ. και ήταν ντυμένος με τον τυπικό χιτώνα των ηνιόχων. Τα μάτια του είναι φτιαγμένα από γυαλί και ημιπολύτιμο λίθο. Το εκπληκτικό στο άγαλμα του Ηνιόχου είναι η αληθοφάνεια του.
Ο Μίκαλσον, μέσα από μια πλούσια εικονογράφηση και παράθεση χωρίων από ιστορικές και λογοτεχνικές πηγές, από νόμους, επιτάφιους και επιγραφές, προτείνει μια ακτινογραφία του πολυθεϊσμού των αρχαίων Ελλήνων. Δίχως να παραλείπει τις μεγαλύτερες πανελλήνιες λατρείες των Δελφών και της Ολυμπίας, ο συγγραφέας εστιάζει τη συζήτηση κυρίως στην Αθήνα, επειδή τα δεδομένα –καλλιτεχνικά, αρχαιολογικά και επιγραφικά– είναι απείρως πλουσιότερα για την πόλη του Περικλή από ό,τι για οποιαδήποτε άλλη ελληνική πόλη-κράτος. Εδώ φανερώνεται καλύτερα η συνεκτικότητα του αρχαιοελληνικού θρησκευτικού συστήματος.
Οι Άγριες Τελετές είναι μια συλλογή διηγημάτων εμπνευσμένη από το έργο του Παυσανία, τον οποίο ακολουθεί στο ταξίδι του, αναζητώντας τις πηγές του. Κάθε διήγημα σχετίζεται με ένα έθιμο ή μια τελετή, δραματοποιώντας τα, χωρίς από την αφήφηση να απουσιάζει το φανταστικό στοιχείο. Οι Άγριες Τελετές είναι ένα ταξίδι στις απαρχές της Ιστορίας, από τη γέννηση του Δωδεκάθεου μέχρι την καταστροφή της Ολυμπίας και των Δελφών από τους Βησιγότθους. Το έργο απευθύνεται στο ευρύ αναγνωστικό κοινό, ως οικείο με τα Ομηρικά Έπη και τη λαογραφία, αλλά και στο ειδικό κοινό του φανταστικού, καθώς συνομιλεί με αρχαίους μύθους και δοξασίες.
Ο Παυσανίας γεννήθηκε γύρω στο 110 μ.Χ. στη Μαγνησία του Έρμου, στη Μ. Ασία, και πέθανε το 180. Έχοντας πιθανώς μόνιμη εργασία στη βιβλιοθήκη της Περγάμου και οικογενειακή περιουσία, έκανε από νέος πολλά ταξίδια στην Ελλάδα, την Αίγυπτο, τη Συρία, τη Ρώμη και αλλού. Η συγγραφή του, η "Ελλάδος Περιήγησις", προσφέρει πλούσιο αρχαιογνωστικό υλικό και υπήρξε για τους μεταγενέστερούς του πηγή άφθονων πληροφοριών για τη μυθολογία, την πολιτική ιστορία και τον λαϊκό πολιτισμό, αλλά και οδηγός της αρχαιολογικής σκαπάνης στην αρχαία τοπογραφία, κατά τις ανασκαφές σε πολλές περιοχές της Ελλάδας.
