Ελευσίνα. Στο άδυτο των Μυστηρίων
Κωνσταντίνος Νέζης
23/02/2019
Menu
Κωνσταντίνος Νέζης
Ο Ραμνούντας στη βορειοανατολική Αττική υπήρξε δήμος της Αιαντίδας φυλής και ήταν πασίγνωστος για το ιερό της Νέμεσης. Ο αρχαίος συνοικισμός βρισκόταν σε έναν οχυρωμένο λόφο κοντά στην παραλία, ενώ το ιερό ήταν κτισμένο νοτιότερα εκτός του φρουρίου. Σύμφωνα με το θρύλο, τον οποίο αναφέρει και ο Παυσανίας στο έργο του Ελλάδος Περιήγησις (Αττικά Ι 33.2), η ήττα των Περσών στη μάχη του Μαραθώνα αποδίδονταν στην οργή της θεάς Νέμεσης, της τιμωρού της ύβρεως των ανθρώπων.
Μαραθῶνος δὲ σταδίους μάλιστα ἑξήκοντα ἀπέχει Ῥαμνοῦς τὴν παρὰ θάλασσαν ἰοῦσιν ἐς Ὠρωπόν. καὶ αἱ μὲν οἰκήσεις ἐπὶ θαλάσσῃ τοῖς ἀνθρώποις εἰσί, μικρὸν δὲ ἀπὸ θαλάσσης ἄνω Νεμέσεώς ἐστιν ἱερόν, ἣ θεῶν μάλιστα ἀνθρώποις ὑβρισταῖς ἐστιν ἀπαραίτητος. δοκεῖ δὲ καὶ τοῖς ἀποβᾶσιν ἐς Μαραθῶνα τῶν βαρβάρων ἀπαντῆσαι μήνιμα ἐκ τῆς θεοῦ ταύτης· καταφρονήσαντες γὰρ <μηδέν> σφισιν ἐμποδὼν εἶναι τὰς Ἀθήνας ἑλεῖν, λίθον Πάριον [ὃν] ὡς ἐπ᾽ ἐξειργασμένοις ἦγον ἐς τροπαίου ποίησιν.
Η περιοχή του Ραμνούντα κατοικούνταν ανελλιπώς από τα προϊστορικά χρόνια. Αλλά η μεγάλη ακμή του αρχαίου δήμου τοποθετείται τον 5ο αιώνα π.Χ. μετά τους Περσικούς πολέμους. Κατά τα τελευταία έτη του Πελοποννησιακού πολέμου κατασκευάστηκε το φρούριο στην κορυφή του λόφου για τον έλεγχο της ναυσιπλοΐας στον Ευβοϊκό κόλπο. Τον 4ο αιώνα π.Χ. το φρούριο επεκτάθηκε και ο νέος οχυρωματικός περίβολος μήκους 800 μέτρων περιέλαβε ολόκληρη την πόλη του Ραμνούντα. Η πόλη έβριθε από ιδιωτικά και δημόσια κτίρια, όπως το γυμνάσιο και η αγορά, το θέατρο κάτω από την ακρόπολη με πέντε θρόνους για τους επίσημους και το ιερό του Διονύσου κοντά στην κεντρική πύλη. Η κύρια είσοδος προστατεύονταν από δυο ισχυρούς ορθογώνιους πύργους.
Ο οικισμός του Ραμνούντα άρχισε να παρακμάζει τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες και τον 4ο αιώνα εγκαταλείφθηκε και έπεσε στην αφάνεια. Οι πρώτες ανασκαφές στην περιοχή ξεκίνησαν τον 19ο αιώνα και συνεχίστηκαν τον 20ο αιώνα. Ήρθαν σταδιακά στο φως τα ερείπια του αρχαίου συνοικισμού, το ιερό της Νέμεσης και οι ταφικοί περίβολοι, οι οποίοι έχουν αναστηλωθεί σε μεγάλο βαθμό.
Στη Θεογονία του Ησίοδου (στ. 223) η Νέμεση ήταν κόρη της Νύχτας (Τίκτε δὲ καὶ Νέμεσιν, πῆμα θνητοῖσι βροτοῖσι,). Ο Παυσανίας (Αττικά I 33.7) αναφέρει μια άλλη μυθολογική παράδοση, σύμφωνα με την οποία, η Νέμεση ήταν η μητέρα της Ωραίας Ελένης και η Λήδα την ανάθρεψε. Ενώ πατέρας της ήταν ο Δίας και όχι ο βασιλιάς της αρχαίας Σπάρτης Τυνδάρεως.
τάδε μὲν ἐς τοσοῦτον εἰρήσθω· πτερὰ δ᾽ ἔχον οὔτε τοῦτο τὸ ἄγαλμα Νεμέσεως οὔτε ἄλλο πεποίηται τῶν ἀρχαίων, ἐπεὶ μηδὲ Σμυρναίοις τὰ ἁγιώτατα ξόανα ἔχει πτερά· οἱ δὲ ὕστερον—ἐπιφαίνεσθαι γὰρ τὴν θεὸν μάλιστα ἐπὶ τῷ ἐρᾶν ἐθέλουσιν—ἐπὶ τούτῳ Νεμέσει πτερὰ ὥσπερ Ἔρωτι ποιοῦσι. νῦν δὲ ἤδη δίειμι ὁπόσα ἐπὶ τῷ βάθρῳ τοῦ ἀγάλματός ἐστιν εἰργασμένα, τοσόνδε ἐς τὸ σαφὲς προδηλώσας. Ἑλένῃ Νέμεσιν μητέρα εἶναι λέγουσιν Ἕλληνες, Λήδαν δὲ μαστὸν ἐπισχεῖν αὐτῇ καὶ θρέψαι· πατέρα δὲ καὶ οὗτοι καὶ πάντες κατὰ ταὐτὰ Ἑλένης Δία καὶ οὐ Τυνδάρεων εἶναι νομίζουσι.
Στο ιερό της Νέμεσης υπήρχαν κατά την αρχαιότητα δυο ναοί. Ο μικρός ναός ήταν αφιερωμένος στη θεά της δικαιοσύνης Θέμιδα και χτίστηκε στα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ. Καταστράφηκε από τους Πέρσες και ξαναχτίστηκε μετά τους Περσικούς πολέμους. Ήταν δωρικός ναός διαστάσεων 10×6 μέτρων με μια πόρτα στην πρόσοψη και αέτωμα, ενώ η τοιχοποιία του ήταν πολυγωνική. Στο εσωτερικό του ναού βρέθηκε το άγαλμα της Θέμιδας από πεντελικό μάρμαρο ύψους 2,22 μέτρων που εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Ήταν έργο του γλύπτη Χαιρεστράτου και αφιερώθηκε από τον Μεγακλή στη θεά για τη νίκη του στους γυμναστικούς και θεατρικούς αγώνες της πόλης.
Δίπλα στο μικρό ναό κατασκευάστηκε τον 5ο αιώνα π.Χ. ο κύριος ναός της Νέμεσης. Ήταν κλασσικός δωρικός ναός με έξι κίονες στην πρόσοψη και 12 στις πλευρές. Διέθετε πρόναο και οπισθόδομο με δυο κίονες ανάμεσα σε παραστάδες. Είχε 22 μέτρα μήκος και 10 μέτρα πλάτος περίπου. Το άγαλμα της Νέμεσης βρισκόταν μέσα στο ναό και ήταν έργο του γλύπτη Αγορακρίτου. Το ύψος του λατρευτικού αγάλματος ήταν 3,5 μέτρα και εδράζονταν πάνω σε βάθρο που έφερε ανάγλυφη διακόσμηση από το μύθο της γέννησης της Ωραίας Ελένης από τη Νέμεση. Η θεά κρατούσε στο δεξί χέρι ένα κύπελλο και στο αριστερό ένα κλαδί μηλιάς, ενώ στο κεφάλι της υπήρχε ένα μεταλλικό στεφάνι. Το κεφάλι του αγάλματος της θεάς Νέμεσης ανακαλύφθηκε στις αρχές του 19ου αιώνα από ένα Βρετανό αρχιτέκτονα και μεταφέρθηκε στο Βρετανικό Μουσείο, όπου βρίσκεται μέχρι σήμερα.
→ Δείτε online την κεφαλή του αγάλματος της Νέμεσης από τη συλλογή του Βρετανικού Μουσείου.
Εκατέρωθεν του αρχαίου δρόμου που περνούσε μπροστά από το ιερό της Νέμεσης και κατέληγε στον οικισμό του Ραμνούντα υπήρχαν μεγαλοπρεπείς και μνημειώδεις ταφικοί περίβολοι των επιφανών οικογενειών της πόλης. Πάνω τους ήταν στημένα επιτύμβια ανάγλυφα και στήλες, αγάλματα και ναΐσκοι, ενώ οι διάφορες επιγραφές πληροφορούσαν τους περαστικούς για τις οικογένειες που ήταν θαμμένες σε αυτούς. Τέτοιοι περίβολοι ήταν του Πυθάρχου, του Φανοκράτους, της οικογένειας Μενεστίδου, του Ευφράνορος και του Ιεροκλή, οι οποίοι έχουν αναστηλωθεί.
