Οδοιπορικό στην αρχαία Μεσσήνη
Κωνσταντίνος Νέζης
25/08/2021
Menu
Σε αυτό το άρθρο κάνουμε ένα οδοιπορικό στους Δελφούς, παραθέτoντας την περιγραφή του Παυσανία από το βιβλίο του «Φωκικά». Το βιβλίο αυτό είναι το τελευταίο του έργου του Ελλάδος Περιήγησις και γράφτηκε μαζί το βιβλίο «Βοιωτικά» τη διετία 175-176 μ.Χ.
Ο Παυσανίας κάνει μια εκτενέστερη αναφορά στο ιερό των Δελφών. Πρώτα παραθέτει τους μύθους σχετικά με την ίδρυση των Δελφών και του μαντείου του Απόλλωνα. Έπειτα αναφέρεται στα Πύθια και τους νικητές των αγώνων. Το οδοιπορικό του τελειώνει με την περιγραφή των ιερών μνημείων των Δελφών.
[5.5] ...λέγεται δὲ πολλὰ μὲν καὶ διάφορα ἐς αὐτοὺς τοὺς Δελφούς, πλείω δὲ ἔτι ἐς τοῦ Ἀπόλλωνος τὸ μαντεῖον. φασὶ γὰρ δὴ τὰ ἀρχαιότατα Γῆς εἶναι τὸ χρηστήριον, καὶ Δαφνίδα ἐπ' αὐτῷ τετάχθαι πρόμαντιν ὑπὸ τῆς Γῆς: [5.6] εἶναι δὲ αὐτὴν τῶν περὶ τὸ ὄρος νυμφῶν. ἔστι δὲ ἐν Ἕλλησι ποίησις, ὄνομα μὲν τοῖς ἔπεσίν ἐστιν Εὐμολπία, Μουσαίῳ δὲ τῷ Ἀντιοφήμου προσποιοῦσι τὰ ἔπη: πεποιημένον οὖν ἐστιν ἐν τούτοις Ποσειδῶνος ἐν κοινῷ καὶ Γῆς εἶναι τὸ μαντεῖον, καὶ τὴν μὲν χρᾶν αὐτήν, Ποσειδῶνι δὲ ὑπηρέτην ἐς τὰ μαντεύματα εἶναι Πύρκωνα. χρόνῳ δὲ ὕστερον, ὅσον τῇ Γῇ μετῆν, δοθῆναι Θέμιδι ὑπ' αὐτῆς λέγουσιν, Ἀπόλλωνα δὲ παρὰ Θέμιδος λαβεῖν δωρεάν: Ποσειδῶνι δὲ ἀντὶ τοῦ μαντείου Καλαύρειαν ἀντιδοῦναί φασιν αὐτὸν τὴν πρὸ Τροιζῆνος.
[5.5] Υπάρχουν πολλές και διάφορες παραδόσεις για τους Δελφούς και ακόμη περισσότερες για το μαντείο του Απόλλωνα. Δηλαδή, λένε πως το μαντείο ήταν της Γης στα πολύ παλιά χρόνια και η Γη είχε βάλει σε αυτό τη Δαφνίδα, μια από τις νύμφες του βουνού, σαν προφήτισσα.
[5.6] Υπάρχει στους Έλληνες ένα επικό ποίημα με τον τίτλο Ευμολπία, που αποδίδεται στο γιο του Αντιόφημου Μουσαίο. Στο ποιήμα αυτό αναφέρεται ότι το μαντείο ήταν κοινό του Ποσειδώνα και της Γης και πως η ίδια η Γη έδινε χρησμό, ενώ ο Ποσειδώνας είχε τον Πύρκωνα για υπηρέτη στους χρησμούς. Αργότερα η Γη παρέδωσε το μαντείο στη Θέμη και έπειτα το πήρε ο Απόλλωνας ως δώρο από τη Θέμη. Ο Ποσειδώνας πήρε ως αντάλλαγμα από τον Απόλλωνα την Καλαυρεία μπροστά από την Τροιζήνα.
[5.7] Ακόμα άκουσα πως βοσκοί ανακάλυψαν το μαντείο, οι οποίοι από τις αναθυμιάσεις μάντευαν εξ ονόματος του Απόλλωνα. Για τους πιο πολλούς όμως πρώτη προφήτισσα ήταν η Φημονόη, η οποία έψαλλε σε εξάμετρο. Η Βηώ δε, μια ντόπια, είπε πως το μαντείο ιδρύθηκε από τον Ωλήνα και άλλους που ήρθαν από τη χώρα των Υπεροβορείων. Ο Ωλήνας ήταν ο πρώτος μάντης που έψαλλε σε εξάμετρο.
[5.7] ἤκουσα δὲ καὶ ὡς ἄνδρες ποιμαίνοντες ἐπιτύχοιεν τῷ μαντείῳ, καὶ ἔνθεοί τε ἐγένοντο ὑπὸ τοῦ ἀτμοῦ καὶ ἐμαντεύσαντο ἐξ Ἀπόλλωνος. μεγίστη δὲ καὶ παρὰ πλείστων ἐς Φημονόην δόξα ἐστίν, ὡς πρόμαντις γένοιτο ἡ Φημονόη τοῦ θεοῦ πρώτη καὶ πρώτη τὸ ἑξάμετρον ᾖσεν. Βοιὼ δὲ ἐπιχωρία γυνὴ ποιήσασα ὕμνον Δελφοῖς ἔφη κατασκευάσασθαι τὸ μαντεῖον τῷ θεῷ τοὺς ἀφικομένους ἐξ Ὑπερβορέων τούς τε ἄλλους καὶ Ὠλῆνα: τοῦτον δὲ καὶ μαντεύσασθαι πρῶτον καὶ ᾄσαι πρῶτον τὸ ἑξάμετρον.
Σύμφωνα με την παράδοση, όπως την αναφέρουν ο Διόδωρος (16.26) και ο Στράβωνας (βιβλίο Θ 3.5), στο χώρο του μαντείου υπήρχε χάσμα γης που γύρω του έβοσκαν κατσίκια. Όποιο κατσίκι πλησίαζε το χάσμα καταλαμβάνονταν από ένα σκίρτημα και άρχισε να βγάζει κραυγές. Ο βοσκός που πλησίασε το χάσμα για να δει τι συμβαίνει κυριεύτηκε από μια χαρούμενη διάθεση και άρχισε να μαντεύει. Η φήμη για τις παράξενες ιδιότητες του χάσματος διαδόθηκαν στους ντόπιους. Έτσι, όποιος ήθελε να μάθει το μέλλον, πήγαινε στο χάσμα. Εξαιτίας της επικινδυνότητας του χώρου, φτιάχτηκε αργότερα ο τρίποδας, πάνω στον οποίο κάθονταν μια παρθένα κοπέλα που έδινε τους χρησμούς.
[5.9] Ο αρχαιότερος ναός του Απόλλωνα λέγεται ότι έγινε από δάφνη των Τεμπών και είχε τη μορφή καλύβας. Οι Δελφοί λένε ότι ο δεύτερος ναός έγινε από κερί και φτερά μελισσών. Αυτόν έστειλε στους Υπεροβορείους ο Απόλλωνας.
[5.10] Μια άλλη παράδοση αναφέρει, πως το ναό έκτισε κάποιος Δέλφος που ονομάζονταν Πτεράς. Από τον Πτερά λένε πως πήρε το όνομα της και η κρητική πόλη Άπτερα. Δε δέχομαι καθόλου τη σχετική παράδοση για τη φτέρη που φυτρώνει στα βουνά. Δηλαδή έλεγαν ότι από αυτό το φυτό, όταν ήταν ακόμα χλωρό, έπλεξαν ναό.
[5.9] ποιηθῆναι δὲ τὸν ναὸν τῷ Ἀπόλλωνι τὸ ἀρχαιότατον δάφνης φασί+, κομισθῆναι δὲ τοὺς κλάδους ἀπὸ τῆς δάφνης τῆς ἐν τοῖς Τέμπεσι: καλύβης δ' ἂν σχῆμα οὗτός γε ἂν εἴη παρεσχηματισμένος ὁ ναός. δεύτερα δὲ λέγουσιν οἱ Δελφοὶ γενέσθαι ὑπὸ μελισσῶν τὸν ναὸν ἀπό+ τε τοῦ κηροῦ τῶν μελισσῶν καὶ ἐκ πτερῶν: πεμφθῆναι δὲ ἐς Ὑπερβορέους φασὶν αὐτὸν ὑπὸ τοῦ Ἀπόλλωνος. [5.10] λέγεται δὲ καὶ ἕτερος λόγος, ὡς τὸν ναὸν κατεσκευάσατο ἀνὴρ Δελφός, ὄνομα δὲ αὐτῷ Πτερᾶν εἶναι: κατὰ τοῦτο οὖν γενέσθαι καὶ τῷ ναῷ τοὔνομα ἀπὸ τοῦ οἰκοδομήσαντος: ἀπὸ τούτου δὲ τοῦ Πτερᾶ καὶ πόλιν Κρητικὴν προσθήκῃ γράμματος Ἀπτερεούς φασιν ὀνομάζεσθαι+. τὸν γὰρ δὴ λόγον τὸν ἔχοντα ἐς τὴν ἐν τοῖς ὄρεσιν αὐξομένην πτέριν, ὡς ἐκ τῆς πόας ταύτης+ χλωρᾶς ἔτι διεπλέξαντο ναόν, οὐδὲ ἀρχὴν προσίεμαι τὸν λόγον τοῦτον.
[5.11] τὰ δὲ ἐς τὸν τρίτον τῶν ναῶν, ὅτι ἐγένετο ἐκ χαλκοῦ, θαῦμα οὐδέν, εἴ γε Ἀκρίσιος μὲν θάλαμον χαλκοῦν τῇ θυγατρὶ ἐποιήσατο, Λακεδαιμονίοις δὲ Ἀθηνᾶς ἱερὸν Χαλκιοίκου καὶ ἐς ἡμᾶς ἔτι λείπεται, Ῥωμαίοις δὲ ἡ ἀγορὰ μεγέθους ἕνεκα καὶ κατασκευῆς τῆς ἄλλης θαῦμα οὖσα παρέχεται τὸν ὄροφον χαλκοῦν: οὕτω καὶ ναὸν τῷ Ἀπόλλωνι οὐκ ἂν ἄπο γε τοῦ εἰκότος εἴη γενέσθαι χαλκοῦν. [5.13] τέταρτος δὲ ὑπὸ Τροφωνίου μὲν εἰργάσθη καὶ Ἀγαμήδους, λίθου δὲ αὐτὸν ποιηθῆναι μνημονεύουσι: κατεκαύθη δὲ Ἐρξικλείδου μὲν Ἀθήνῃσιν ἄρχοντος, πρώτῳ δὲ τῆς ὀγδόης Ὀλυμπιάδος ἔτει καὶ πεντηκοστῆς, ἣν Κροτωνιάτης ἐνίκα Διόγνητος. τὸν δ' ἐφ' ἡμῶν τῷ θεῷ ναὸν ᾠκοδόμησαν μὲν ἀπὸ τῶν ἱερῶν οἱ Ἀμφικτύονες χρημάτων, ἀρχιτέκτων δέ τις Σπίνθαρος ἐγένετο αὐτοῦ Κορίνθιος.
[5.11] Δεν είναι καθόλου παράξενο πως ο τρίτος ναός έγινε από χαλκό, αφού και ο Ακρίσιος έκανε θάλαμο από χαλκό για την κόρη του και στη Σπάρτη διατηρείται έως τις μέρες μας ιερό της Χαλκιοίκου Αθηνάς. Στη Ρώμη επίσης η οροφή της αγοράς είναι χάλκινη. Έτσι δεν είναι αφύσικο να έγινε και για τον Απόλλωνα ένας χάλκινος ναός.
[5.13] Τον τέταρτο ναό έχτισαν ο Τροφώνιος και ο Αγαμήδης. Αναφέρεται δε πως ήταν λίθινος ναός. Καταστράφηκε από φωτιά όταν άρχοντας των Αθηνών ήταν ο Ερξικλείδης κατά το πρώτο έτος της πεντηκοστής ογδόης Ολυμπιάδας, στην οποία νίκησε ο Διόγνητος από τον Κρότωνα. Το σύγχρονο ναό έχτισαν οι αμφικτύονες με ιερά χρήματα και αρχιτέκτονας του ήταν ο Σπίνθαρος από την Κόρινθο.
Στο κεφάλαιο 8 των Φωκικών ο Παυσανίας αναφέρεται στο τέμενος της Προναίας Αθηνάς, στο Γυμνάσιο και την Κασταλία πηγή. Το τέμενος της Προναίας Αθηνάς ήταν το πρώτο που συναντούσε ο αρχαίος επισκέπτης και βρισκόταν μέσα στην πόλη των Δελφών. Στη συνέχεια περνούσε από το Γυμνάσιο και έφτανε στην Κασταλία πηγή.
[8.6] Μπαίνοντας κάποιος στην πόλη συναντά μια σειρά ναών. Ο πρώτος από αυτούς ήταν ερειπωμένος. Ο επόμενος δεν είχε ούτε αγάλματα θεών ούτε ανδριάντες. Ο τρίτος ναός είχε εικόνες Ρωμαίων αυτοκρατόρων και ο τέταρτος λέγεται της Προνοίας Αθηνάς. Το άγαλμα που βρισκόταν στον πρόναο ήταν ανάθημα των Μασσαλιωτών και μεγαλύτερο από τα άλλα αγάλματα που βρίσκονταν μέσα.
[8.8] Στον ακάλυπτο χώρο του γυμνασίου λέγονταν πως υπήρχε κάποτε δάσος και σε αυτό το δάσος τραυματίστηκε ο Οδυσσέας πάνω από το γόνατο κυνηγώντας αγριογούρουνα μαζί με τους γιούς του Αυτόλυκου. Ακολουθώντας το δρόμο αριστερά του γυμνασίου φτάνει κάποιος στον ποταμό Πλείστο. Ο Πλείστος κατεβαίνει προς την Κίρρα, το επίνειο των Δελφών στη θάλασσα.
[8.9] Ανηφορίζοντας από το γυμνάσιο προς το ιερό, συναντά στα δεξιά του δρόμου το νερό της Κασταλίας. Λέγεται, ότι η πηγή πήρε το όνομα της από μια ντόπια γυναικά ή από κάποιον άντρα με το όνομα Καστάλιος. Ο Πανύασσις γιος του Πολυάρχου, που έγραψε επικό ποίημα για τον Ηρακλή, αναφέρει ότι η Κασταλία ήταν κόρη του Αχελώου.
Από το κεφάλαιο 9 έως το 19 ο Παυσανίας παρουσιάζει μια λεπτομερέστερη περιγραφή του ιερού τεμένους των Δελφών. Αναφέρεται στα αναθήματα και οικοδομήματα του ιερού, καθώς και στα αετώματα του ναού του Απόλλωνα. Θα αναφερθούμε στα πιο σημαντικά από αυτά.
[9.3] χαλκοῦς ταῦρος τέχνη μὲν Θεοπρόπου ἐστὶν Αἰγινήτου, Κορκυραίων δὲ ἀνάθημα. λέγεται δὲ ὡς ταῦρος ἐν τῇ Κορκύρᾳ καταλιπὼν τὰς ἄλλας βοῦς καὶ ἀπὸ τῆς νομῆς κατερχόμενος ἐμυκᾶτο ἐπὶ θαλάσσῃ: γινομένου δὲ ἐπὶ ἡμέρᾳ πάσῃ τοῦ αὐτοῦ κάτεισιν ἐπὶ θάλασσαν ὁ βουκόλος, καὶ εἶδεν ἰχθύων τῶν θύννων ἀτέκμαρτόν τι ἀριθμῷ πλῆθος. [9.4] καὶ ὁ μὲν δῆλα τοῖς ἐν τῇ πόλει Κορκυραίοις ἐποίησεν: οἱ δὲ--ἑλεῖν γὰρ τοὺς θύννους προαιρούμενοι τὴν ἄλλως ταλαιπωρίαν εἶχον--θεωροὺς ἀποστέλλουσιν ἐς Δελφούς: καὶ οὕτω Ποσειδῶνί τε ἐκεῖνον θύουσι τὸν ταῦρον καὶ αὐτίκα μετὰ τὴν θυσίαν αἱροῦσι τοὺς ἰχθῦς, καί σφισι τὸ ἀνάθημα ἐν Ὀλυμπίᾳ τε καὶ ἐν Δελφοῖς ἐστιν ἡ δεκάτη τῆς ἄγρας.
[9.3] Στην είσοδο του τεμένους υπάρχει ένας χάλκινος ταύρος, έργο του Αιγινήτη Θεόπροπου και ανάθημα των Κερκυραίων. Σύμφωνα με την παράδοση ένας ταύρος στην Κέρκυρα έφευγε από το κοπάδι των αγελάδων και κατέβαινε και βέλαζε στη θάλασσα. Επειδή αυτό γινόταν κάθε μέρα, κατέβηκε στη θάλασσα ο βοσκός και είδε ένα μεγάλο πλήθος ψαριών.
[9.4] Το ανέφερε στους Κερκυραίους που δυσκολεύονταν να πιάσουν τα ψάρια. Εκείνοι έστειλαν ανθρώπους στους Δελφούς. Θυσίασαν έπειτα ένα ταύρο στον Ποσειδώνα και κατάφεραν αμέσως να πιάσουν τα ψάρια. Στο τέλος ξόδεψαν ένα μέρος της ψαριάς για να κάνουν το ανάθημα στην Ολυμπία και τους Δελφούς.
[11.1] πλησίον δὲ τοῦ ἀναθήματος τοῦ Ταραντίνων Σικυωνίων ἐστὶ θησαυρός: χρήματα δὲ οὔτε ἐνταῦθα ἴδοις ἂν οὔτε ἐν ἄλλῳ τῶν θησαυρῶν... [11.2] ταῦτα ἕστηκε παρὰ τὸν Σικυωνίων θησαυρόν: ἐποιήθη δὲ καὶ ὑπὸ Σιφνίων ἐπὶ αἰτίᾳ τοιᾷδε θησαυρός. Σιφνίοις ἡ νῆσος χρυσοῦ μέταλλα ἤνεγκε, καὶ αὐτοὺς τῶν προσιόντων ἐκέλευσεν ὁ θεὸς ἀποφέρειν δεκάτην ἐς Δελφούς: οἱ δὲ τὸν θησαυρὸν ᾠκοδομήσαντο καὶ ἀπέφερον τὴν δεκάτην. ὡς δὲ ὑπὸ ἀπληστίας ἐξέλιπον τὴν φοράν, ἐπικλύσασα ἡ θάλασσα ἀφανῆ τὰ μέταλλά σφισιν ἐποίησεν.
[11.1] Δίπλα στο ανάθημα των Ταραντίνων υπάρχει ο θησαυρός των Σικυωνίων. Ούτε όμως σε αυτόν, ούτε σε κάνεναν άλλο θησαυρό μπορεί να βρει κάποιος πολύτιμα αντικείμενα…
[11.2] Και οι Σίφνιοι έφτιαξαν θησαυρό για τον παρακάτω λόγο : Η Σίφνος είχε μεταλλεία χρυσού και ο θεός διέταξε τους Σιφνίους να δίνουν το ένα δέκατο των εσόδων στους Δελφούς. Εκείνοι έφτιαξαν το θησαυρό και έφερναν τη δεκάτη. Όταν όμως σταμάτησαν να τη φέρνουν από απληστία, η θάλασσα πλημμύρισε τα ορυχεία και τα εξαφάνισε.
[11.5] οἱ δὲ θησαυροὶ Θηβαίων ἀπὸ ἔργου τῶν ἐς πόλεμον, καὶ Ἀθηναίων ἐστὶν ὡσαύτως: Κνιδίους δὲ οὐκ οἶδα+ εἰ ἐπὶ νίκῃ τινὶ ἢ ἐς ἐπίδειξιν εὐδαιμονίας ᾠκοδομήσαντο, ἐπεὶ Θηβαίοις γε ἀπὸ ἔργου τοῦ ἐν Λεύκτροις καὶ Ἀθηναίοις ἀπὸ τῶν ἐς Μαραθῶνα ἀποβάντων ὁμοῦ Δάτιδί εἰσιν οἱ θησαυροί... [11.6] ᾠκοδόμησαν δὲ καὶ Ἀθηναῖοι στοὰν ἀπὸ χρημάτων ἃ ἐν τῷ πολέμῳ σφίσιν ἐγένετο ἀπό τε Πελοποννησίων καὶ ὅσαι Πελοποννησίοις ἦσαν τοῦ Ἑλληνικοῦ σύμμαχοι. ἀνάκειται δὲ καὶ πλοίων τὰ ἄκρα κοσμήματα καὶ ἀσπίδες χαλκαῖ: τὸ δὲ ἐπίγραμμα τὸ ἐπ' αὐτοῖς ἀριθμεῖ τὰς πόλεις ἀφ' ὧν οἱ Ἀθηναῖοι τὰ ἀκροθίνια ἀπέστειλαν, τήν τε Ἠλείων καὶ Λακεδαιμονίων Σικυῶνά τε καὶ Μέγαρα καὶ Πελληνέας Ἀχαιῶν Ἀμβρακίαν τε καὶ Λευκάδα καὶ αὐτὴν Κόρινθον: γενέσθαι δὲ ἀπὸ τῶν ναυμαχιῶν τούτων καὶ θυσίαν Θησεῖ καὶ τῷ Ποσειδῶνι ἐπὶ τῷ ὀνομαζομένῳ Ῥίῳ. καί μοι φαίνεται+ τὸ ἐπίγραμμα ἐς Φορμίωνα τὸν Ἀσωπίχου ἔχειν καὶ ἐς τοῦ Φορμίωνος τὰ ἔργα.
[11.5] Οι θησαυροί των Θηβαίων και Αθηναίων φτιάχτηκαν εξαιτίας πολεμικών συγκρούσεων. Οι Κνίδιοι δε γνωρίζω αν τον έφτιαξαν για κάποια νίκη τους ή για επίδειξη της ευημερίας τους. Οι Θηβαίοι ίδρυσαν το θησαυρό για τη νίκη τους στα Λεύκτρα και οι Αθηναίοι για τη νίκη τους στο Μαραθώνα.
[11.6] Οι Αθηναίοι έφτιαξαν στοά από τα λάφυρα του πολέμου εναντίον των Πελοποννησίων και των Ελλήνων που ήταν σύμμαχοι αυτών. Στη στοά βρίσκονται τα ακρόπρωρα και χάλκινες ασπίδες. Το σχετικό επίγραμμα αναφέρει τις πόλεις από τις οποίες έστειλαν οι Αθηναίοι τα ακροθίνια – από τη Σικυώνα και τα Μέγαρα, την Πελλήνη της Αχαΐας, την Αμβρακία, τη Λευκάδα και την Κόρινθο. Από τα λάφυρα των ναυμαχιών έγινε θυσία στο Θησέα και τον Ποσειδώνα. Μου φαίνεται πως το επίγραμμα σχετίζεται με το γιο του Ασωπίχου Φορμίωνα και τα κατορθώματα του.
[19.4] τὰ δὲ ἐν τοῖς ἀετοῖς, ἔστιν Ἄρτεμις καὶ Λητὼ καὶ Ἀπόλλων καὶ Μοῦσαι δύσις τε Ἡλίου καὶ Διόνυσός τε καὶ αἱ γυναῖκες αἱ Θυιάδες. τὰ μὲν δὴ πρῶτα αὐτῶν Ἀθηναῖος Πραξίας μαθητὴς Καλάμιδός ἐστιν ἐργασάμενος: χρόνου δὲ ὡς ὁ ναὸς ἐποιεῖτο ἐγγινομένου Πραξίαν μὲν ἔμελλεν ἀπάξειν τὸ χρεών, τὰ δὲ ὑπολειπόμενα τοῦ ἐν τοῖς ἀετοῖς κόσμου ἐποίησεν Ἀνδροσθένης, γένος μὲν καὶ οὗτος Ἀθηναῖος, μαθητὴς δὲ Εὐκάδμου. ὅπλα δὲ ἐπὶ τῶν ἐπιστυλίων χρυσᾶ, Ἀθηναῖοι μὲν τὰς ἀσπίδας ἀπὸ τοῦ ἔργου τοῦ Μαραθῶνι ἀνέθεσαν, Αἰτωλοὶ δὲ τά τε ὄπισθεν καὶ τὰ ἐν ἀριστερᾷ Γαλατῶν δὴ ὅπλα: σχῆμα δὲ αὐτῶν ἐστιν ἐγγυτάτω τῶν Περσικῶν γέῤῥων.
[19.4] Τα γλυπτά στα αετώματα είναι της Άρτεμης, της Λητούς, του Απόλλωνα και των Μουσών, της δύσης του Ηλίου, του Διονύσου και των Θυιάδων. Από αυτά, τα πρώτα είναι έργα του Αθηναίου Πραξία, μαθητή του Κάλαμι. Τα υπόλοιπα δημιούργησε ο Ανδροσθένης από την Αθήνα, που ήταν μαθητής του Ευκάδμου. Πάνω στα επιστήλια υπάρχουν χρυσά όπλα, των μεν Αθηναίων είναι οι ασπίδες από το Μαραθώνα, των δε Αιτωλών είναι τα όπλα των Γαλατών, που το σχήμα τους μοιάζει με τις περσικές γέρρες.
[24.4] ἐν δὲ τῷ ναῷ πεποίηται μὲν Ποσειδῶνος βωμός, ὅτι τὸ μαντεῖον τὸ ἀρχαιότατον κτῆμα ἦν καὶ Ποσειδῶνος, ἕστηκε δὲ καὶ ἀγάλματα Μοιρῶν δύο: ἀντὶ δὲ αὐτῶν τῆς τρίτης Ζεύς τε Μοιραγέτης καὶ Ἀπόλλων σφίσι παρέστηκε Μοιραγέτης. θεάσαιο δ' ἂν ἐνταῦθα καὶ ἑστίαν, ἐφ' ᾗ Νεοπτόλεμον τὸν Ἀχιλλέως ὁ ἱερεὺς ἀπέκτεινε τοῦ Ἀπόλλωνος: τὰ δὲ ἐς τοῦ Νεοπτολέμου τὴν τελευτήν ἐστιν ἡμῖν ἑτέρωθι εἰρημένα. [24.5] ἀνάκειται δὲ οὐ πόῤῥω τῆς ἑστίας θρόνος Πινδάρου: σιδήρου μέν ἐστιν ὁ θρόνος, ἐπὶ δὲ αὐτῷ φασιν, ὁπότε ἀφίκοιτο ἐς Δελφοὺς, καθέζεσθαί τε τὸν Πίνδαρον καὶ ᾄδειν ὁπόσα τῶν ᾀσμάτων ἐς Ἀπόλλωνά ἐστιν. ἐς δὲ τοῦ ναοῦ τὸ ἐσωτάτω, παρίασί τε ἐς αὐτὸ ὀλίγοι καὶ χρυσοῦν Ἀπόλλωνος ἕτερον ἄγαλμα ἀνάκειται.
[24.4] Εντός του ναού υπάρχει βωμός του Ποσειδώνα, επειδή το μαντείο ανήκε στα αρχαία χρόνια και στον Ποσειδώνα. Επίσης είναι στημένα δυο αγάλματα των Μοιρών. Δίπλα τους υπάρχει άγαλμα του Μοιραγέτη Δία και του Μοιραγέτη Απόλλωνα. Μπορεί να δει κάποιος και μια εστία, πάνω στην οποία ο ιερέας του Απόλλωνα σκότωσε τον Νεοπτόλεμο.
[24.5] Υπάρχει και θρόνος του Πινδάρου κοντά στην εστία. Ο θρόνος είναι σιδερένιος και εκεί κάθονταν ο Πίνδαρος, όταν ερχόταν στο ναό, και έψελνε άσματα σχετικά με τον Απόλλωνα. Στο άδυτο του ναού, όπου μπαίνουν λίγοι, υπήρχε και άλλο άγαλμα του Απόλλωνα.
Ο Παυσανίας τελειώνει την περιγραφή των μνημείων του ιερού τεμένους με μια αναφορά στο Θέατρο και το Στάδιο των Δελφών.
[32.1] τοῦ περιβόλου δὲ τοῦ ἱεροῦ θέατρον ἔχεται θέας ἄξιον, ἐπαναβάντι δὲ ἐκ τοῦ περιβόλου Διονύσου δὲ ἄγαλμα ἐνταῦθα Κνιδίων ἐστὶν ἀνάθημα. στάδιον δέ σφισιν ἀνωτάτω τῆς πόλεως τοῦτό ἐστιν: ἐπεποίητο δὲ ἐκ τῆς πέτρας ὁποῖαι περὶ τὸν Παρνασσόν εἰσιν αἱ πολλαί, ἄχρις Ἀθηναῖος Ἡρώδης λίθῳ τῷ Πεντελῆσιν αὐτὸ μετεκόσμησεν. τὰ μὲν δὴ ἀνήκοντα ἐς συγγραφὴν τοσαῦτά τε καὶ τοιαῦτα κατ' ἐμὲ ἦν τὰ [δὲ] λειπόμενα ἐν Δελφοῖς:
[32.1] Κολλητά του περιβόλου του ιερού βρίσκεται ένα θέατρο. Αφού κάποιος ανέβει ως αυτό συναντά ένα άγαλμα του Διονύσου, ανάθημα των Κνιδίων. Στο πιο ψηλό μέρος της πόλης βρίσκεται το στάδιο. Ήταν κατασκευασμένο από κοινή πέτρα, ως την εποχή που ο Αθηναίος Ηρώδης το στόλισε με πεντελικό μάρμαρο. Αυτά ήταν τα διατηρούμενα μνημεία στους Δελφούς κατά την εποχή μου.
