Δελφοί. Ο ομφαλός της γης
Κωνσταντίνος Νέζης
10/06/2020
Menu
Κωνσταντίνος Νέζης
Η Ελευσίνα είναι πόλη στη Δυτική Αττική και ομώνυμος δήμος. Αποτελούσε μια από τις πέντε ιερές πόλεις της αρχαίας Ελλάδας και ήταν γνωστή για το ιερό της Δήμητρας και της Κόρης, στο οποίο τελούνταν κάθε χρόνο τα Ελευσίνια Μυστήρια. Έχει κηρυχτεί Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης για το 2021.
Η Ελευσίνα ήταν δήμος της Ιπποθοωντίδας φυλής της Αττικής. Ο Στράβωνας στο έργο του Γεωγραφικά (Θ΄1.20) αναφέρει ότι, την πόλη ίδρυσε ο Κέκροπας μαζί με άλλες έντεκα στην Αττική και αργότερα ο Θησέας την ένωσε με την Αθήνα.
"Κέκροπα πρῶτον εἰς δώδεκα πόλεις συνοικίσαι τὸ πλῆθος, ὧν ὀνόματα Κεκροπία Τετράπολις Ἐπακρία Δεκέλεια Ἐλευσὶς Ἄφιδνα (λέγουσι δὲ καὶ πληθυντικῶς Ἀφίδνας) Θόρικος Βραυρὼν Κύθηρος Σφηττὸς Κηφισιά * * * πάλιν δ᾽ ὕστερον εἰς μίαν πόλιν συναγαγεῖν λέγεται τὴν νῦν τὰς δώδεκα Θησεύς. ἐβασιλεύοντο μὲν [οὖν οἱ Ἀθηναῖοι] πρότερον, εἶτ᾽ εἰς δημοκρατίαν μετέστησαν”
Η περιοχή της Ελευσίνας κατοικούνταν από τα προϊστορικά χρόνια, όπως έδειξαν τα αρχαιολογικά ευρήματα των ανασκαφών. Η ακρόπολη της ήταν περιτριγυρισμένη με τείχος από τη μυκηναϊκή εποχή. Κάτω από την ακρόπολη βρισκόταν η αρχαία πόλη και το ιερό τέμενος της θεάς Δήμητρας. Τον 8ο αιώνα π.Χ. η πόλη απομονώθηκε από το ιερό με ξεχωριστό τείχος.
Η Ελευσίνα βρέθηκε πολλές φορές αντιμέτωπη με την Αθήνα σε ποικίλες διαμάχες. Η υπεροχή της Αθήνας την οδήγησε να γίνει εξαρτώμενος δήμος, διατηρώντας όμως τη διοίκηση των Μυστηρίων και τον τίτλο της πόλης. Η πόλη γνώρισε μεγάλη ακμή κατά τη ρωμαϊκή εποχή.
Με το διάταγμα του αυτοκράτορα Θεοδόσιου Β΄ το 392 μ.Χ. έπαυσε οριστικά η τέλεση των Ελευσίνιων Μυστηρίων και το Ιερό έκλεισε οριστικά. Τρία χρόνια μετά, το 395 μ.Χ., η πόλη ισοπεδώθηκε από τους Βησιγότθους του Αλάριχου. Έτσι η Ελευσίνα άρχισε να παρακμάζει και να πέφτει στην αφάνεια.
Ο Άγγλος περιηγητής και συνοδοιπόρος του λόρδου Βύρωνα John Hobhouse πέρασε από την Ελευσίνα και έγραψε στο ημερολόγιο του :
«Η Ελευσίνα ήταν ένα εξαθλιωμένο χωριό από τριάντα καλύβες με επίπεδες στέγες και Αρβανίτες κατοίκους. Υπήρχε όμως και ένας τετράγωνος πύργος, κατοικία του αγά της περιοχής»
Μετά την επανάσταση του 1821, η Ελευσίνα άρχισε να αναπτύσσεται ξανά. Το 1882 πραγματοποιήθηκαν οι πρώτες ανασκαφές από την Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, οι οποίες έφεραν στο φως σπουδαία ευρήματα από το χώρο του Ιερού. Από το 1917 και μετά οι ανασκαφές εντατικοποιούνται με τον αρχαιολόγο Κωνσταντίνο Κουρουνιώτη, ο οποίος ανακάλυψε τα ερείπια του Τελεστηρίου και των περιβόλων του. Από τον πόλεμο έως σήμερα η συντήρηση και η ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου της Ελευσίνας είναι διαρκής και συστηματική.
Στην Ελευσίνα υπήρχε κατά την αρχαιότητα το Ιερό της θεάς Δήμητρας και της Κόρης της Περσεφόνης. Η λατρεία στο χώρο αυτό ξεκινά από τη γεωμετρική εποχή, όπως έδειξαν τα ανασκαφικά ευρήματα. Ο μεγάλος λιμός που έπληξε την Ελλάδα τον 8ο αιώνα π.Χ. και η προτροπή του μαντείου των Δελφών προς τους Αθηναίους να προσφέρουν θυσίες στη θεά Δήμητρα για να την εξευμενίσουν οδήγησαν στην ίδρυση του Ιερού.
Ο χώρος του ιερού ήταν τεράστιος και περιλάμβανε πολλά οικοδομήματα. Το πιο σπουδαίο από αυτά ήταν το Τελεστήριο, όπου τελούνταν τα Μυστήρια με τη συμμετοχή των πιστών, που έφταναν από την Αθήνα μέσω της Ιεράς Οδού. Οι πιστοί συγκεντρώνονταν στην Αυλή. Ήταν ένας χώρος μήκους 65 μ. και πλάτους 40 μ. στρωμένος με μεγάλες μαρμάρινες πλάκες. Ανατολικά και δυτικά της Αυλής υπήρχαν θριαμβικές αψίδες κατασκευασμένες από πεντελικό μάρμαρο και ύψους 16 μέτρων. Μια μεγάλη Στοά περιμετρικά της Αυλής χρησίμευε για τη φιλοξενία των πιστών και την οργάνωση συμποσίων.
Η είσοδος στο Ιερό γινόταν από τα Μεγάλα Προπύλαια, που κτίστηκαν τον 2ο αιώνα μ.Χ. και ήταν το ίδιο εντυπωσιακά με τα Προπύλαια της Ακρόπολης των Αθηνών. Διέθεταν δυο πρόπυλα με έξι κίονες στην πρόσοψη. Στη συνέχεια η πομπή των πιστών περνούσε μέσα από τα Μικρά Προπύλαια, που κατασκευάστηκαν τον 1ο αιώνα μ.Χ. Αποτελούνταν από ένα βόρειο και ένα νότιο προστώο. Η οροφή του εσωτερικού νότιου προστώου στηρίζονταν πάνω σε δυο μεγαλοπρεπείς Καρυάτιδες.
Δεξιά των Μικρών Προπυλαίων υπήρχε το Πλουτώνειο. Ήταν το ιερό σπήλαιο, στο οποίο σύμφωνα με τη μυθολογία, άρπαξε ο Άδης την Περσεφόνη. Ο επισκέπτης μπορεί να διακρίνει ακόμα τη βάση του μικρού ναού που υπήρχε μπροστά από το σπήλαιο. Ο ναός αυτός ήταν αφιερωμένος στον Πλούτωνα και κατασκευάστηκε τον 4ο αιώνα π.Χ.
Το Τελεστήριο ήταν ο χώρος, μέσα στο οποίο τελούνταν τα Ελευσίνια Μυστήρια. Το πρώτο Τελεστήριο κατασκευάστηκε την εποχή του Σόλωνα, ενώ στα χρόνια του Πεισίστρατου (6ος αιώνας π.Χ.) απέκτησε μεγαλύτερες διαστάσεις και οχυρωματικό περίβολο. Αποτελούνταν από μια τετράγωνη αίθουσα με 42 κίονες που πήρε την τελική της μορφή κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. Διέθετε τρεις εισόδους, ενώ περιμετρικά της αίθουσας υπήρχαν εδώλια για τους 3.000 μύστες που παρακολουθούσαν τα Μυστήρια.
Στην εξωτερική πλευρά του Τελεστηρίου κτίστηκε γύρω στον 4ο αιώνα π.Χ. η Στοά του Φίλωνα από πεντελικό μάρμαρο. Είχε δώδεκα κίονες δωρικού ρυθμού στην πρόσοψη και δυο στις πλευρές της. Στη στέγη του Τελεστηρίου υπήρχε ένας φεγγίτης για να μπαίνει το φως στο εσωτερικό της αίθουσας. Εντός της υπήρχε επίσης ένα μακρόστενο δωμάτιο που ονομάζονταν «Ανάκτορο», στο οποίο φυλάσσονταν τα ιερά αντικείμενα των Μυστηρίων και εισέρχονταν μόνο ο ιεροφάντης.
Το Ιερό της Δήμητρας και της Κόρης αποτέλεσε σημαντικό θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο κατά τη ρωμαϊκή περίοδο. Πολλά από τα κτίσματα του κατασκευάστηκαν με προτροπή και τη φροντίδα των Ρωμαίων αυτοκρατόρων.
Μπροστά από τα Μεγάλα Προπύλαια και στη μέση της Αυλής βρίσκονταν ο ναός της Άρτεμης Προπυλαίας και του Ποσειδώνος Πατρώου, ερείπια του οποίου συναντά και σήμερα ο επισκέπτης. Ο ναός ήταν φτιαγμένος από πεντελικό μάρμαρο και είχε παρόμοιες διαστάσεις με το ναό της Αθηνάς Νίκης στην Ακρόπολη. Σώζεται ακόμα το Καλλίχορον φρέαρ του Ομηρικού ύμνου προς τη Δήμητρα. Το βάθος του πηγαδιού είναι έξι μέτρα και ο χώρος του περιμετρικά είναι στρωμένος με πλάκες και περικλείεται από τοίχο. Στο Καλλίχορον φρέαρ τελούνταν χοροί προς τιμή της θεάς.
Η Εσχάρα ήταν ένας βωμός, πάνω στον οποίο έβαζαν τα σφάγια των θυσιών προς τη θεά Δήμητρα. Το σχήμα του ήταν τετράγωνο και κατασκευάστηκε κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Η φωτιά άναβε στο δάπεδο του βωμού, ενώ ο αέρας διοχετεύονταν μέσα από ένα σύστημα έξι αγωγών που διαπερνούσαν τα τοιχώματα του.
Το μουσείο βρίσκεται εντός του αρχαιολογικού χώρου και περιέχει ευρήματα από τις ανασκαφές. Μερικά από τα πιο σημαντικά και εντυπωσιακά είναι η κεφαλή της Καρυάτιδας που στήριζε το εσωτερικό νότιο προστώο των Μικρών Προπυλαίων, οι διάφοροι ανδριάντες Ρωμαίων αυτοκρατόρων και ένα γύψινο αντίγραφο του αναθηματικού ανάγλυφου που παριστάνει την ιερή τριάδα της Ελευσίνας, δηλαδή τη Δήμητρα, τον Τριπτόλεμο και την Περσεφόνη.
Η Καρυάτιδα δε σώζεται ακέραια και φέρει πάνω από το κεφάλι της μια κίστη, μέσα στην οποία φυλάσσονταν τα ιερά αντικείμενα της λατρείας της θεάς Δήμητρας. Οι ανδριάντες απεικονίζουν άντρες να φορούν τη ρωμαϊκή τήβεννο και να προσφέρουν σπονδή με το δεξί τους χέρι. Ένας τέτοιος ανδριάντας ενδέχεται να απεικονίζει τον αυτοκράτορα Κλαύδιο ή τον Νέρωνα. Το σπουδαίο από ιστορικής άποψης ανάγλυφο είναι μεγάλο σε διαστάσεις και απεικονίζει αριστερά τη θεά Δήμητρα να κρατά στο χέρι της ένα σκήπτρο και μπροστά της τον Τριπτόλεμο με σανδάλια να τείνει το δεξί του χέρι προς τη θεά για να πάρει από αυτήν μια δέσμη από στάχυα, προκειμένου να διαδώσει, σύμφωνα με το μύθο, την καλλιέργεια των σιτηρών στην ανθρωπότητα. Πίσω από τον Τριπτόλεμο στέκεται η Περσεφόνη που φορά χιτώνα και κρατά στο χέρι της μια δάδα.
